Afgelopen maand was het Rijksmuseum van Oudheden (RMO) in het nieuws met de verwerving van een fraaie collectie cameeën, geslepen edelstenen. Een mooie aanvulling op de collectie, zoals met de Romeinse zegelstenen die zijn gevonden bij het Fort Vechten in Bunnik. In juni 2023 presenteert het Rijksmuseum van Oudheden een tentoonstelling over het Romeinse Castellum Fectio bij Fort Vechten. Daarin aandacht voor de oudste opgravingen én meer recente vondsten.
Castellum Fectio
Door de aanleg van de Romeinse grenslinie met forten, kanalen en doorgaande wegen kwam er een verkeersstroom op gang over land en via de rivieren. De infrastructuur veranderde. De Romeinen bouwden bruggen, legden verharde grintwegen aan, met mijlpalen en aan weerskanten bermsloten. De houten kampen langs de Limes werden in de loop van de 1ste eeuw na Chr. vervangen door imposante forten van steen. In deze castella waren cohorten van zo’n vijfhonderd man gelegerd, die afkomstig waren uit verschillende delen van het rijk. Een van de belangrijkste forten, het Castellum Fectio, lag in de omgeving van Vechten (Utrecht) bij de splitsing van Rijn en Vecht. Van daaruit moesten troepen per schip worden verplaatst naar Germanië. Vanaf het midden van de 1ste eeuw na Chr. was het fort onderdeel van de Limes. In de onmiddellijke nabijheid van het fort lag een groot kampdorp, een vicus, waar gehandeld werd en soldaten zich konden ontspannen.
Kaart van de Neder-Germaanse Limes, de Romeinse buitengrens
Opgravingsgeschiedenis
In tegenstelling tot wat vaak gemeld is begon het onderzoek naar het Romeinse castellum al veel eerder dan bij de bouw van het Fort bij Vechten vanaf 1867. Vechten vormt geen uitzondering op de regel dat het allemaal begint met het aanleggen van particuliere verzamelingen, vaak rariteitenkabinetten genoemd. Zoals helaas vaak het geval is, vallen die verzamelingen te eniger tijd uiteen, meestal bij het overlijden van de eigenaar. Een enkele maal beschikken we nog over een gedrukte catalogus, zoals in het geval van de verzameling van Nicolaas Chevalier, een prachtig boek, maar weinig bruikbaar, omdat bij geen der vermelde en afgebeelde voorwerpen de vindplaats aangegeven wordt. Alleen de verzameling Bosch van Drakestein is nog herkenbaar omdat zij aan de stad Utrecht gelegateerd is en omdat er destijds een gedrukte inventaris van is verschenen.
Jacobus Scheltema, griffier van het Hoog Militair Gerechtshof, heeft zich sinds zijn verhuizing naar Utrecht in 1820 in woord en geschrift beijverd om te komen tot onderzoekingen naar sporen van het verblijf van de Romeinen in Utrecht en het Sticht. Bij voortduring wijst hij op de achterstand die Utrecht in oudheidkundig opzicht heeft, hoe belangrijk een goede plaatsbeschrijving van Utrecht zou zijn, hoeveel opmerkelijks ‘vergravingen’ in Xanten wel niet hebben opgeleverd ‘en zoude men ook dergelijke pogingen alhier niet ter verrijking van het bijna ledig Museum kunnen bewerkstelligen?’ Zijn kans komt wanneer de gouverneur van de provincie, J. M. baron Tuyll van Serooskerken van Vleuten, hem in 1828 vraagt ‘welke de plaatsen zijn, alwaar zich gedenkteekenen van vroegere en latere tijden bevinden, alsook antiquiteiten enz.’ Scheltema beveelt onder meer opgravingen aan in Vechten en enige andere plaatsen en spreekt de hoop uit ‘dat er een einde kome aan de verwaarlozing van vele zaken tot de kennis van den bodem en de oudheden in dit gewest’. Tuylls opvolger, F.L. ridder van Ertborn stelt op 12 november 1828 de ‘Commissie tot het opsporen van Romeinsche Oudheden’ in. Het begin van georganiseerde wetenschappelijke opgravingen. In 1828 komt C.J.C. Reuvens, directeur van het Rijks Museum van Oudheden en hoogleraar archeologie te Leiden op verzoek van Scheltema naar Vechten. Een van de belangrijkste vondsten tijdens de fortbouw van 1867 gedaan is ongetwijfeld de inscriptie met de Romeinse plaatsnaam FECTIO. De opgravingscampagnes van 1892-1894 gaan uit van het Provinciaal Utrechts Genootschap (PUG) en worden ook geheel door het Genootschap bekostigd. Het initiatief in dezen werd genomen door Samuel Muller Fzn, archivaris van gemeente Utrecht en directeur van het Utrechtse Stedelijk Museum van Oudheden. Ze werden hierbij ondersteund door opzichters van het RMO. Later zouden Holwerda en Van Giffen nog onderzoekingen opzetten.
Lees verder: Tentoonstelling Castellum Fectio, verwacht in 2023 – Oud Utrecht (oud-utrecht.nl)
