Artikel AD: Deze archeologe doet groot onderzoek naar de grens van het Romeinse Rijk (en jij kan daarbij helpen)
4,1 miljoen euro heeft archeologe Saskia Stevens binnengesleept om met een team van wetenschappers onderzoek te doen naar de limes, de grens van het Romeinse Rijk die dwars door Nederland liep. In dit grensverleggende project worden de nieuwste DNA-technieken en drones ingezet. Bovendien kan het publiek meedoen.
Complete schepen, badhuizen, forten, wegen, villa’s en uitpuilende depots met Romeinse scherven, dakpannen en andere vondsten. Dat is in de loop der eeuwen gevonden van de Romeinen in Nederland. De grens van het Romeinse Rijk werd gevormd door de toenmalige Rijn, nu de Oude Rijn, Kromme Rijn en Nederrijn. Wat weten we eigenlijk nog niet over de limes (50-400 n Chr)?
,,We weten inderdaad al veel, maar de kennis is nogal verspreid en versnipperd. We willen nu alles wat we weten bij elkaar voegen, bundelen om tot één beeld te komen van de limes in Nederland. Dat doen we bijvoorbeeld ook door middel van citizen science, door het publiek erbij te betrekken. Geïnteresseerden, amateurarcheologen, mensen die met een metaaldetector vondsten hebben gedaan, mensen die heel veel weten over een gebied of over één onderwerp.”
,,Er komen workshops, lezingen, publieksmanifestaties. En we willen alle gegevens over vondsten, die nu verdeeld liggen over drie provincies, in een databestand onderbrengen, zodat de data beter en makkelijker voor iedereen toegankelijk zijn”, vertelt Stevens.
Romeinse Limes Nederland (circa 50-400 n. Chr) liep van de Noordzee van Katwijk (Lugdunum Batavorum en Praetorium Agrippinae) via Leiden (Matilo), Alphen aan den Rijn (Albaniana), Utrecht (Traiectum) en Arnhem (Levevanum) naar Duitsland. © Beeldbank R. Limes
,,Dit onderzoek is ook nieuw omdat we in de loop der eeuwen anders tegen grenzen en zeker tegen de limes zijn gaan kijken. Aanvankelijk werd de limes gezien als een harde grens, een verdedigingslinie: tot hier liep het Romeinse gebied. Daarachter zaten de barbaren: Bataven en Cananefaten. Nu zien we de grensstreek meer als een ontmoetingsplek, een gebied waar twee culturen samenkomen. De Romeinen hadden allerlei spullen nodig, bouwmateriaal, huiden, voedsel.”
,,Er vond handel plaats, de munt werd ingevoerd. De Romeinen introduceerden het schrift en nieuwe technieken: glas, gedraaid aardewerk, beton, vloerverwarming. In Leidsche Rijn is een Romeinse gevlochten visfuik gevonden, die techniek hebben ze waarschijnlijk van de inheemse bevolking overgenomen. Er was wederzijdse culturele beïnvloeding, tot ver in Friesland zijn Romeinse beeldjes gevonden. En de Romeinen koppelden inheemse goden aan hun eigen goden, zoals Nehallennia, oorspronkelijk een inheemse godin.’’
De samenzwering van de Bataven onder Claudius Civilis, geschilderd door van Rembrandt van Rijn in de jaren 1661-1662. © Rijksmuseum
De Romeinen offerden ook aan de Rijn, toch?
,,Ja, zij zagen de Rijn als een persoon: een gespierde man met een lange baard. Zo hadden ze het ook ook Vadertje Donau en Vadertje Tiber. Er zijn in de Rijn voorwerpen gevonden, zoals aardewerken kruiken, die duidelijk als offer in de rivier waren achtergelaten. De kruiken hadden een gat in de bodem en daardoor niet meer te gebruiken. Ze behoorden immers toe aan de riviergod. Dat deden ze om hem gunstig te stemmen. Om de rivier te vriend te houden.”
De Rijn als transportader. Het Romeinse schip uit De Meern met de loswal © Kelvin Wilson
,,De Rijn was de belangrijkste transportader. De Romeinse castella (forten) langs de rivier waren niet bedoeld om de barbaren buiten te houden. Nee, de troepen waren er om de scheepvaart te beschermen, een soort waterpolitie. Die scheepvaart was in handen van vrije handelaren.”
,,De opgraving van het tweede legerkamp dat onlangs op vliegveld Valkenburg (bij Leiden) is gevonden is daarom ook zo spannend. Het idee is dat de Romeinen hier manschappen en materieel hebben verzameld om de oversteek naar Engeland te maken. Uit handelscontacten wisten ze dat daar veel grondstoffen te halen waren.’’
2004. Opgraving van een Romeins schip in De Meern voor de bouw van Leidsche Rijnwijk Veldhuizen. Het gaafste Romeinse schip dat ooit ten noorden van de Alpen is gevonden. © Cor de Kock
Bij de bouw van nieuwbouwwijken doen archeologen, voordat de heipalen de grond in gaan, vaak onder behoorlijke tijdsdruk onderzoek. Gaan jullie in dit project ook een opgraving doen, die niet vlug, vlug moet?
,,Nou, omdat in Nederland veel gebouwd wordt, zijn we ook veel te weten gekomen. Maar ik sluit zeker niet uit dat we zelf zo’n opgraving gaan doen, als we een interessante plek vinden. De Romeinen waren nieuwsgierig en gingen ook kijken aan de andere kant van de limes. In Ermelo hebben Romeinse troepen tijdens zo’n expeditie een marskamp gebouwd. Dat kamp is onlangs gevonden en opgegraven. Met behulp van drones gaan we onderzoeken of we vanuit de lucht nog meer sporen kunnen vinden van zulke expedities.’’
De Rijn als transportader. Het Romeinse schip uit De Meern met de loswal © Kelvin Wilson
In uw team zitten niet alleen archeologen en historici, maar ook een dierenecoloog, een bio-archeoloog, een aardwetenschapper en tal van exacte wetenschappers.
,,Ja, we gaan de limes met nieuwe technieken bekijken. Zoals het RIVM nu rioolwater onderzoekt op de aanwezigheid van coronadeeltjes, zo gaan wij de nieuwste methoden uit de ecologische genetica (eDNA) toepassen om meer te weten te komen over de eetpatronen en ziektes in Romeinse tijd. Die techniek is niet enkel revolutionair in Europa, maar wereldwijd. In latrines, waterputten en op de bodem van drooggevallen meertjes vinden we allerlei organisch materiaal. Er kan menselijk of dierlijk DNA in zitten.”
,,Zo kunnen we te weten komen wanneer de kip of het konijn door de Romeinen naar deze streek is gebracht. Ook kunnen plantenresten of pollen ons veel vertellen over de biodiversiteit. Of over de import van gewassen. We werken op het gebied van geo-genetica samen met de Universiteit van Kopenhagen, maar het is de bedoeling dat we hier een eigen lab krijgen.’’
Romeins masker uit de Leidse wijk Roomburg, waar het castellum Matilo stond. © Beeldbank R. Limes
,,Isotopenonderzoek op kiezen en botten, die de afgelopen jaren zijn opgegraven, gaat ons hopelijk informatie geven over migratie of de mobiliteit van mensen. Met die techniek kan je vaststellen of mensen van oorsprong uit het gebied komen waar ze uiteindelijk zijn gestorven. Dus, of ze lokaal zijn, of niet. Ze bleek een man wiens botten in Tiel begraven waren, helemaal niet uit die buurt te komen.’
,,Stel we zien aan de hand van isotopenonderzoek dat er meer mensen van buiten komen, dan kan ons dat meer inzicht geven in hoe de limes mobiliteit stimuleert of juist niet. Het zijn allemaal stukjes van de grote Romeinse puzzel die we aan het leggen zijn.’’
Het Romeinse fort (castellum) bij Valkenburg. © Mikko Kriek
Jullie gaan ook bestuderen hoe politici de limes hebben gebruikt om beslissingen te legitimeren. Kunt u daar een voorbeeld van geven?
,,De limes is geregeld gebruikt bij de vorming van onze natie. In de Tachtigjarige Oorlog tegen Spanje (1568- 1648) wezen de opstandelingen erop dat ze van de heldhaftige Bataven afstamden. Dus hadden zij ook recht om onafhankelijk te zijn van de grote overheerser. Later in de strijd tegen de Fransen werden de Bataven ook weer verheerlijkt. Ook Hitler gebruikte het verleden als bindmiddel. Hij sprak vaak over de roemrijke geschiedenis van de Germaanse volkeren.’’
U heeft in Oxford gestudeerd. Wat kunnen we leren van hoe de Engelsen omgaan met hun grens, de Muur van Hadrianus, de 117 kilometer lange verdedigingsmuur die van 121 tot 128 werd gebouwd?
,,In het Brexitdebat is die muur door de Engelsen veelvuldig ingezet. Britten zijn veel trotser op hun geschiedenis dan de Nederlanders. In dit geval komt dat natuurlijk mede doordat die muur, nog grotendeels intact is. Je kan er helemaal langs lopen en dan ontmoet je allemaal gelijkgestemde wandelaars.”
,,Ik heb het eens gedaan en het is heel bijzonder. Ook in Nederland proberen we de limes zo veel mogelijk zichtbaar te maken, onder meer met wandel- en fietsroutes. Zeker de laatste twintig jaar zie je dat de limes meer gaat leven. Er zijn allerlei limes-apps, limes-biertjes en clubs en bedrijven noemen zich naar de limes.’’
Als de limes op de Werelderfgoedlijst van de UNESCO komt, zal dat zeker een impuls betekenen. Drie delen van de grens staan al op deze lijst: de Muur van Hadrianus in Engeland (2117 km) , de Muur van Antoninus Pius in Schotland (60 km) en de Boven-Germaans-Raetische Limes (550 km) in Duitsland. Hoe staat ons deel ervoor?
,,Het is afwachten. Het dossier is ingediend, we staan op de nominatie. In juni volgt de vergadering waar de beslissing moet vallen. Het zou geweldig zijn als het lukt. Welke stad of dorp wil nu niet de vermelding dat jouw nederzetting deel uitmaakt van de UNESCO Werelderfgoed. Deel van het Roman Empire!’’
Bron: Deze archeologe doet groot onderzoek naar de grens van het Romeinse Rijk (en jij kan daarbij helpen) | Méér Groene Hart | AD.nl
Auteur: Hans-Paul Andriessen
