Forten van Boven online

De havenmonding van de Vecht in het noorden van de Hollandse Waterlinie werd afgegrendeld door de vesting Muiden met kruisvuur vanaf het middeleeuwse Muiderslot en uit de bomvrije geschutstoren van de Westbatterij (1850). Op het slotbastion ligt het in 2012 gebouwde Waterschild, een verzonken paviljoen met verhalen over de militaire watergeschiedenis.

Langs de meanderende Vecht, noordoost van de vesting Weesp, ligt Fort Ossenmarkt (1860) gefl ankeerd door twee 17de-eeuwse bastions: Bakkerschans en Nieuw-Achtkant. De bomvrije geschutstoren van Ossenmarkt is nu een bedrijfsverzamelgebouw. Aan de horizon ligt de vesting Muiden aan het IJmeer.

Het indrukwekkende ongeschonden Naarden is zonder twijfel de mooiste vestingstad van Nederland. Binnen de 17de-eeuwse stervorm is het middeleeuwse stratenpatroon nog goed zichtbaar. De hoge, met baksteen beklede wallen met de enorme bastions zijn een wandeling waard. Bijzonder is de dubbele
vestinggracht met grote ravelijnen, gescheiden door een gedekte weg.

In het Vechtlandschap ten zuiden van Weesp ligt Fort bij Uitermeer. In 1845 werd het fortterrein voorzien van een bomvrije geschutstoren. De kanonnen verdedigden de nabij gelegen sluis en later de spoorlijn Hilversum-Amsterdam. Ooit is de bomvrije toren van binnenuit opgeblazen. Nu is de ruïne geconsolideerd. Naast het restaurant aan de Vecht ligt een passantensteiger. Het fortterrein wordt in de toekomst nog beter beleefbaar gemaakt.

Midden in het Vechtplassengebied ligt een klein fort met een intrigerende naam: Fort Spion. Het ronde forteiland met bomvrij wachthuis werd in 1845 midden op de Bloklaan gebouwd. Deze kadeweg dwars door de veenplassen vormde een acces, een doorgang in de Waterlinie. Nu is op Spion een kleinschalige natuurcamping en kan je ook overnachten in de kanonremise of in het wachthuis.

Bij het 17de-eeuwse vestingdorp Nieuwersluis werd in 1850 een groot fort met geschutstoren aangelegd. In 1880 werden kanonremises en een grond gedekte kazerne toegevoegd. Het fort verdedigde de sluizen, de vechtkaden, de spoorlijn Amsterdam-Utrecht en het Merwedekanaal. Nu is het een aantrekkelijk natuur- en expositieterrein met de kazerne als bedrijfsverzamelgebouw.

Het (verdedigings)Werk bij Maarsseveen uit 1880 heeft tegenwoordig een regionale functie als broedplaats voor kunst en cultuur. Links van het fort ligt de voormalige fortwachterswoning. Het wisselende verkavelingspatroon van de Tienhovense- en Maarsseveense polders is goed zichtbaar. Daartussen ligt het acces van de Maarsseveense Dijk die vroeger door het geschut van het fort werd afgesloten.

Ten noordoosten van Utrecht ligt het imposante Fort op de Ruigenhoekse Dijk met twee grote grond gedekte bomvrije kazernegebouwen en vier bastions. Het dateert uit 1870 als onderdeel van de tweede fortenkring om de belangrijke garnizoensstad Utrecht. Op het verstilde natuurfort, dat grenst aan het Gagelbos, zijn rondleidingen en is jaarlijks een kunstmanifestatie Tweetakt.

Midden in het verstedelijkte Utrecht ligt een groene oase aan de Vecht: het Fort aan de Klop. Het fort is van 1820, met een bomvrij wachthuis uit 1850 en loodsen van model 1880, 1905 en 1950. Het ronde wachthuis is nu een bijzondere restaurant met een prachtig terras. Er zijn vergaderruimtes en een kleinschalige camping.

Het grote Fort Blauwkapel aan de noordoostrand van Utrecht heeft een meervoudige functie, waar wonen, werken en recreëren centraal staat. In 1820 werd rondom het gehucht Blauwkapel, met z’n 15de-eeuwse kerkje, een gracht met wallen aangelegd. Nieuwe woningen zijn toegevoegd om het omwalde fortdorp leefbaar te houden.

Fort Voordorp dateert van 1870 en hoort bij de tweede fortenkring om Utrecht. Het gebastioneerde fort ligt nog net in de groene polderkavels aan de noordoostrand van de stad. Het fort is privéterrein en was tot 1 mei 2020 een congres- en evenementenfort, het terrein is niet openbaar toegankelijk.

De straatweg Utrecht – De Bilt/Zeist loopt sinds 1930 dwars door het oude Fort De Bilt, dat dateert van 1819. Het noordelijk deel van het fort is toegankelijk; hier is de stichting Vredeseducatie gevestigd. Het zuidelijk deel is in gebruik bij de Koninklijke Marechaussee en gesloten voor publiek.

Het (verdedigings)Werk aan de Hoofddijk uit 1878 is nu een groene oase op de universiteitscampus De Uithof. Op het voormalige fortterrein zijn sinds de jaren ’60 van de vorige eeuw de Botanische Tuinen van de Universiteit Utrecht gevestigd.

De twee middelste van de vier lunetten worden sinds de jaren ’60 van de 19de eeuw doorsneden door de spoorwegen. De met bakstenen beklede fortwallen aan de Waterlinieweg aan de zuidoostzijde van Utrecht dateren van 1820 en zijn deels toegankelijk. De Lunetten hebben functies als een BSO, kantoor of restaurant.

Op deze strategische locatie bij Bunnik kruisen twee toekomstige werelderfgoed sites elkaar: de Romeinse Limes met castellum Fectio (8 v. – 5 n. Chr.) en de Nieuwe Hollandse Waterlinie met het Fort bij Vechten (1870). De contouren van het grote Romeinse Fectio zijn op educatieve wijze weer zichtbaar en op Fort Vechten is het Waterliniemuseum te beleven.

Tussen de waterwegen bij het oude Jutphaas (nu Nieuwegein) en kasteel Rhijnhuizen ligt Fort Jutphaas uit 1820, verborgen in het groen bij een bedrijventerrein. Op het fortterrein resideert een scouting vereniging en in het bomvrije gebouw is een culinair restaurant gevestigd.

Als een gigantische groensculptuur torent het omgrachte (verdedigings)Werk bij Tull en ’t Waal uit boven het polderlandschap. Het symmetrische terrein met de hoge strakke fortwallen dat dateert uit 1875 is vrij toegankelijk.

Het grote fort aan de Lek met zijn monumentale poortgebouw en spannende bakstenen geschutstoren, die in de wintermaanden bewoond wordt door honderden vleermuizen, is vanaf de rivier of de rondweg om het fort nauwelijks te zien. Vanuit de lucht krijg je pas inzicht in het terrein met de gebouwen. Het fort uit 1842-1848 is dagelijks toegankelijk van zonsopkomst tot zonsondergang. Er is een buitenexpositie met kinderspeurtocht en er zijn regelmatig rondleidingen.

Uit de periode van de Eerste Wereldoorlog dateert de dubbele loopgravenstelling het Werk aan de Groeneweg (1915-1918), als een voorpost van Fort Honswijk. De groene gereconstrueerde infanteriestelling, met waterhindernissen en talloze grond gedekte betonnen schuilplaatsen uit 1918 en 1940 is vrij toegankelijk, ook deels met de fiets.

Het gebastioneerde Fort Everdingen aan de Lek met zijn centrale geschutstoren aan de kop van de Diefdijklinie werd gebouwd tussen 1842 en 1849. Samen met Fort Honswijk aan de overzijde van de rivier zorgde het met kruisvuur voor de afsluiting van het Lekacces. Nu is op het fort een brouwerij voor speciaalbieren gevestigd en is er een minicamping en een kamperlocatie.

Deze locatie bij de uiterwaarden van Culemborg aan de Lek was sinds 1794 onderdeel van de Oude Hollandse Waterlinie. In 1840 werd het verdedigingswerk een voorpost van Fort Everdingen. Nu is het een culturele broeiplaats gecombineerd met goede horeca en zaalverhuur. Het modern vormgegeven, deels gereconstrueerde fort is een bijzondere groensculptuur.

De Diefdijklinie is de eeuwenoude grens tussen Holland en Gelre en vanaf 1787 ook de verdedigingslijn van de Hollandse Waterlinie. Het traject tussen Everdingen en Gorinchem is bijna 30 km lang. Aan weerszijden van deze hoofdverdedigingslijn liggen Waterlinie-objecten van groot en klein formaat uit diverse perioden, van forten tot bunkers, van 1815 tot 1940. Langs de Diefdijk ligt Bunker 599 welke door een architect is doorsneden.

Foto Chris Will

Langs de Diefdijk bij Leerdam, daar waar de spoorlijn de hoofdverdedigingslijn kruist, ligt een bijzonder fort dat dateert van 1880. De spoorlijn, die er dwars doorheen gaat, kan worden onderbroken door de unieke, weg te draaien kraanbrug. Het Werk is nu een woonfort en niet toegankelijk voor publiek.

Het in de West-Betuwe gelegen Fort bij Asperen (1845) heeft met de tentoonstelling ‘Beelden aan de Linge’ sinds 1984 een reputatie op het gebied van kunstexposities. Het bijzonder gerestaureerde complex is een heerlijke pleisterplaats voor wandelaars en fietsers langs de kronkelende Linge.

Even ten oosten van Asperen in de Betuwe werd, bij een bocht in de Linge, in 1878 het Fort bij de Nieuwe Steeg gebouwd. Tegenwoordig staat het bekend als GeoFort, een spannend educatief belevingspark op het gebied van oude en moderne cartografie en navigatie.

De 17de-eeuwse vestingstad Gorinchem aan de Waal/ Nieuwe Merwede was eeuwenlang het zuidelijke steunpunt van de Waterlinie tot in het midden van de 20ste eeuw. Alleen vanuit de lucht beleef je in een oogopslag de mooie stervorm van de garnizoensstad met zijn grote bastions en ravelijnen.

Even ten oosten van Gorinchem ligt aan de Waal het Fort bij Vuren met zijn bomvrije kazerne en ronde geschutstoren. Nu is Fort Vuren naast een exclusieve erfgoed Bed & Breakfast ook een culturele pleisterplaats met een gezellig terras van de Fortwachterij.

Met de vesting Gorinchem grendelde het 16de-eeuwse vestingstadje Woudrichem eeuwenlang met kruisvuur het acces (de doorgang) van de Waal af. Rechts is de inundatiewaaiersluis met de sluiskom en het inlaatkanaal te zien, voor de onderwaterzetting van het achterland.

Het middeleeuwse kasteel Loevestein, met 16de-/17de-eeuwse omwallingen, werd ten tijde van de Nieuwe Hollandse Waterlinie aangeduid als Fort Loevestein. Met kruisvuur grendelde Fort Loevestein samen met Fort Vuren aan de  overkant het acces van de Waal af. Het bekende slot is al sinds de vorige eeuw een toeristische topattractie.

Rijksweg 27 scheert langs het Waterliniefort in het Land van het Brabantse Altena. Het spannende langgerekte fort met veel grond gedekte bomvrije gebouwen dateert van 1850. De erfgoedlocatie van het goed bereikbare Fort Altena is nu een gastvrij restaurant en feest- en vergaderplek.

Het meest zuidelijke fort van de Waterlinie is Bakkerskil (1879). Vlakbij ligt de Papsluis, een schitterende inundatiewaaiersluis. De huidige erfgoed B&B op Fort Bakkerskil is een mooie uitvalslocatie voor wandelingen en fietstochten in de groene omgeving.

Het goed onderhouden Fort Steurgat (1882) bij Werkendam is een exclusief woonfort. De bomvrije kazerne werd aangepast voor luxe appartementen en ook in een deel van de buitenwal zijn wooneenheden gebouwd. Het fort is niet toegankelijk voor publiek.

Ver van de Waterlinie, niet ver van de Duitse grens in het oosten van het land, ligt Fort Pannerden. Dit sperfort moest de watertoevoer naar de Waterlinie in het midden van het land veilig stellen. Het fort is schitterend gelegen aan de Waal, Rijn en het Pannerdens Kanaal. Voor jong en oud valt er van alles te beleven in de spannende gangenstelsels van het grote fort.